Toen de Chileense generaals op 11 september 1973 hun verraderlijke aanval inzetten op president Allende en zijn regering, was de vice-premier, tevens minister van Buitenlandse Zaken en Defensie hun eerste belangrijke slachtoffer. Tijdens de aanval op het presidentiële paleis bevond hij zich in het gezelschap van Allende en deed vertwijfelde pogingen telefonisch contact te krijgen met regeringsgetrouwe legereenheden. Toen dat niet lukte, omdat vrijwel meteen de communicatiemogelijkheden werden verbroken, besloot hij een poging te doen uit te wijken naar het ministerie van Defensie om van daaruit het verzet tegen de opstand te organiseren. Vergezeld van zijn lijfwacht slaagde hij erin de omsingeling te doorbreken en zijn ministerie te bereiken. Maar zijn heldhaftig initiatief liep op niets uit. In de hal van het gebouw werd hij door zijn eigen lijfwacht onverhoeds van achteren met de kolf van een geweer neergeslagen. Toen hij moeizaam overeind krabbelde was hij omringd door een dertigtal soldaten, machinepistool in de aanslag. Op dat moment begon voor hem een gruwelijke reeks van verhoren, foltering, gevangenis en concentratiekamp, een ononderbroken nachtmerrie die een jaar duurde.
In september 1974 werd hij op voorspraak van de Venezolaanse regering uit het beruchte concentratiekamp op Dawson-eiland in Zuid-Chili ontslagen en op een vliegtuig naar Venezuela gezet. Deze vertrouwde medewerker tot het bittere eind van president Allende, minister Orlando Letelier, was het afgelopen weekend in Nederland voor een conferentie van het Transnational Institute for Policy Studies. Hij maakte van die gelegenheid gebruik om contacten te leggen met minister Pronk en met afgevaardigden van de PvdA, de vakbeweging en andere progressieve groeperingen.
Vrij Nederland had een gesprek met hem.
De nu 43-jarige Orlando Letelier is lid van de Chileense Socialistische Partij. Hij is econoom en zat tot 1970 in de directie van de Inter American Development Bank. Doordat zijn werkterrein grotendeels in de VS lag had hij weinig bemoeienis met de Chileense binnenlandse politiek behalve bij de verkiezingscampagne die in september 1970 tot het presidentschap van Allende leidde. Eind 1970 werd hij benoemd tot Chileens ambassadeur in de VS, waar hij tot eind 1972 verbleef. Daarna was hij korte tijd minister van Buitenlandse Zaken. Allende had de gewoonte zijn naaste medewerkers in het kabinet regelmatig van de ene post naar de andere te schuiven, kennelijk om ze zo veel mogelijk ervaring te laten opdoen. Zo werd Letelier eind juli 1973 op Buitenlandse Zaken vervangen door Clodomiro Almeyda. Zelf kreeg hij het ministerie van Binnenlandse Zaken en de functie van vice-premier. Na het aftreden van generaal Pratt kreeg hij er ook nog het ministerie van Defensie bij. Na zijn bevrijding uit het concentratiekamp vestigde hij zich met vrouw en vier zoons in de VS, waar hij een professoraat kreeg aangeboden aan de Amerikaanse universiteit van Washington.
Doordat Letelier de laatste maanden van het bewind Allende Defensie beheerde, stond hij regelmatig in nauw contact met de Chileense legerleiding. Het Chileense leger had als geen ander leger in Zuid-Amerika de reputatie van loyaliteit, van trouw aan de regering, hoe de politieke opstelling van het bewind ook mocht zijn. Om die loyaliteit van het militaire apparaat nog te versterken had Allende bovendien de legerleiding nauw betrokken bij het landsbestuur. Daarom kwam de coup van september 1973 zo onverwacht voor iedereen die het experiment-Allende met belangstelling en sympathie volgde. Had Letelier de staatsgreep van de
generaals zien aankomen?
Zijn leven
Het was voor iedereen in de regering een volslagen verrassing. De gezagsstructuur in het Chileense leger is straf hiërarchisch opgebouwd met een soort kadaverdiscipline naar oud-Duits model. Daarom was de houding van de opperbevelhebber, generaal Pinochet, van groot belang voor de loyaliteit van de strijdmacht. Welnu, wij meenden dat we voor Pinochet onze handen in het vuur konden steken. Nog geen vierentwintig uur voor het begin van de coup verzekerde Pinochet ons dat er van de kant van de strijdkrachten geen gevaar dreigde en dat hij persoonlijk zo nodig zijn leven zou geven voor de onaantastbaarheid van de regering. Op dat moment werd Pinochet ook ingelicht over een toespraak die Allende aan het voorbereiden was en waarin aan de oppositie voorstellen zouden worden gedaan voor een politiek compromis. Later is gebleken dat juist vanwege dit verzoeningsplan van Allende de staatsgreep met een week werd vervroegd. Overigens behoorde Pinochet niet tot de aanvankelijke samenzweerders, hoewel hij van alles op de hoogte was. Hij was geslepen genoeg om zich naar alle kanten in te dekken. Pas zes dagen na de moord op Allende plaatsten de opstandige generaals Pinochet aan het hoofd om de status van hun beweging te verhogen.
Maar als zelfs de regering verrast werd, hoe is het dan te verklaren dat een leger met een langdurige relatie van loyaliteit plotseling zo radicaal van houding veranderde?
Om dat te begrijpen moet je de atmosfeer van bedrog en terreur hebben meegemaakt die voor de staatsgreep in Chili heerste. Gemiddeld vond er elk half uur ergens een aanslag plaats. Het economisch leven was vrijwel volledig lam gelegd door stakingen en sabotage. De geruchten die verspreid werden, gaven een totaal vervalst beeld van het regeringsbeleid.
Was de CIA verantwoordelijk voor die vervalsing van de publieke voorlichting?
Het rapport van de commissie-Church, waarvan ik een exemplaar voor me heb liggen, toont aan dat de CIA al vanaf 1962 in Chili allerlei ultrarechtse achterbakse praktijken heeft gesteund en gefinancierd. Maar het zou overdreven zijn uitsluitend de CIA verantwoordelijk te stellen. Er bestaat in Chili een financieel machtige groepering die doordrenkt is van een nazi-mentaliteit en die geen enkel middel schuwt om haar doel te bereiken. De kern van die groepering is de paramilitaire organisatie Patria y Libertad. Daar zitten ook de reactionaire intellectuelen in die achter Pinochet staan. Die nazi-mentaliteit is ook latent in het leger aanwezig en kon door de omstandigheden geactiveerd worden. Vergeet niet dat het kader van het Chileense leger traditioneel georiénteerd is op het vroegere Duitse militarisme. Daaruit is het ook te verklaren dat Chili pas één jaar voor het eind van de laatste wereldoorlog de diplomatieke banden met nazi-Duitsland verbrak, hoewel de publieke opinie in meerderheid anti-Duits was. Dat is de achtergrond van de corruptie, het gekruip, de vervalsing van de voorlichting en de omkoperij van de rechtse machtsgroepen. Daarin heeft de CIA een belangrijke rol gespeeld. Het algemene doel van de jaren zestig was te verhinderen dat Allende aan de macht zou komen. Ik wil nadrukkelijk stellen dat ik de CIA niet vereenzelvig met het Amerikaanse volk. Ik heb jarenlang in de VS doorgebracht en weet uit ervaring dat de meerderheid van het Amerikaanse volk de praktijken van de CIA en het huidige Chileense bewind verwerpt. Dat blijkt nu trouwens overduidelijk uit de houding van het congres.
Glashard
Een speciale werkgroep van de commissie voor de rechten van de mens van de Verenigde Naties heeft een maand geleden een rapport gepubliceerd over de toestand in Chili. Daarin wordt onder andere gezegd dat de staatspolitie onbeperkte volmachten heeft en dat folteringen een integrerend onderdeel vormen van het optreden van het regime. Er bevinden zich nog steeds ongeveer 5000 politieke gevangenen in concentratiekampen en gevangenissen. Tweeduizend gevangenen worden vermist en zijn vermoedelijk gedood. Om de weerstand te breken gaat de staatspolitie zelfs zo ver dat kinderen voor de ogen van hun ouders worden gemarteld. Hoe reageert de junta op dit rapport?
De juistheid van de gegevens wordt glashard ontkend zoals dat het geval is met alle beschuldigingen die vanuit het buitenland tegen het optreden van de junta worden aangevoerd. De officiéle motivering is dat de organen van de VN zijn geïnfiltreerd door het wereldcommunisme en daardoor hun geloofwaardigheid hebben verloren. Als de VN tegen Chili is, dan verwerpt Chili de VN.
Hoe komt het dat de economische positie van Chili zo catastrofaal is terwijl het de junta toch niet ontbroken heeft aan financiéle steun?
Die steun is gedeeltelijk gebruikt voor het betalen van vergoedingen aan de in Chili opererende multinationals voor hun genationaliseerde bezittingen. Verder zijn er enorme wapenleveranties mee betaald. Moderne wapens zijn de grote ambitie, je zou kunnen zeggen het speelgoed van de militaire kliek. Daarmee wordt ook de onderdrukking van het volk beter verzekerd. Aan de officiéle hulpverlening uit het buitenland is nu wel een eind gekomen, maar de financiering door particuliere banken gaat nog steeds door. Dat neemt niet weg dat het land economisch op de rand van de afgrond staat. De inflatie is in een jaar tijd meer dan 300 percent. De industriéle produktie is vorig jaar met 20 percent gedaald en 18 percent van de bevolking is werkloos.
Frei
Soortgelijke cijfers worden genoemd in een min of meer geheim rapport van Eduardo Frei, de christen-democraat, die vóór Allende president van Chili was. Daarmee schijnt Frei zich ook tegenover de junta te hebben opgesteld. Is daar op den duur een keer ten goede van te verwachten?
Het is natuurlijk meegenomen dat het verzet van de christen-democraten tegen de junta vorm begint aan te nemen. Dat is een belangrijke groep in Chili, die door de junta niet over het hoofd kan worden gezien. Maar je moet niet vergeten dat Frei twee jaar lang z'n mond heeft gehouden. Zijn optreden is niet vrij van opportunisme. Hij volgt de ontwikkeling in plaats van er leiding aan te geven. Ondanks het harde optreden van de junta en de systematische eliminatie van mannen en vrouwen die mogelijk leiding aan het verzet kunnen geven, staat naar schatting tachtig percent van de bevolking klaar om tegen het generaalsregime in opstand te komen. Wat Frei bovendien mee heeft is zijn internationale status. Daardoor is hij in Chili tamelijk onaantastbaar.
Volgens Frei en anderen is Allende in economisch opzicht te hard van stapel gelopen. Verdubbeling van de lonen in een klap bij voorbeeld. Wat denkt u daarvan als econoom?
Achteraf gezien zit daar een element van waarheid in. De gelduitbreiding was te groot. Maar er moest iets gebeuren om het armste deel van de bevolking een stimulans te geven. Vergeet bovendien niet dat de kapitalistische meute tegen ons te hoop is gelopen om ons economisch te breken. Bovendien daalde in die tijd de koperprijs, waarvan Chili voor een groot deel afhankelijk is, tot het laagste peil sinds twintig jaar. Zonder al die tegenslagen zouden wij het gered hebben. Wel waren wij te goed van vertrouwen. We zeiden wel eens tegen elkaar: een totalitaire staatsgreep? Dat kan in Chili nooit plaats vinden. Ik ben er nu van overtuigd dat het overal kan gebeuren. Het Chileense probleem is een internationaal probleem en het behoort tot de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap zich er mee bezig te houden.
Tot slot een persoonlijke vraag. De junta opereert ook buiten Chili. In Buenos Aires is generaal Pratt vermoord en in Rome is een aanslag gepleegd op de christen-democraat Bernardo Leighton en zijn vrouw. Voelt u zich bedreigd?
Ik besef dat mijn optreden niet zonder risico is. Er zijn af en toe telefoontjes en dreigbrieven die me daaraan herinneren. Maar na een maandenlang verblijf in een Chileens concentratiekamp heb je het ergste gehad. Dan heb je geen echte angst meer.
Copyright 1976 Vrij Nederland
|
